νατουραλισμός

Λογοτεχνικό κίνημα με πανευρωπαϊκή και παγκόσμια απήχηση, που ξεκίνησε από τη Γαλλία, όπου είχε και τους σημαντικότερους εκπροσώπους του. Χρονολογικά συμπίπτει (στη Γαλλία) με την πρώτη εικοσαετία της Τρίτης Δημοκρατίας, που εγκαθιδρύθηκε το 1871. Αν ο άνθρωπος των κλασικιστών ήταν ένα ηθικό ον τοποθετημένο απέναντι στον θεό, ο άνθρωπος της λογοτεχνίας του δεύτερου μισού του 19ου αι. είναι ένα κοινωνικό ον, δηλαδή τοποθετημένο μέσα σε μια ορισμένη κοινωνία από την οποία και διαπλάθεται. Το πέρασμα από τον άνθρωπο του κλασικισμού πρώτα στον άνθρωπο του ρεαλισμού (που αποτελεί έναν από τους προδρόμους του ν.) και κατόπιν στον άνθρωπο του ν. σημειώνεται από έναν ενδιάμεσο σταθμό: τον ρομαντικό σταθμό. Το ότι ο ρεαλισμός έφτασε να ανατρέψει τις θέσεις του ρομαντισμού ξεκινώντας από αυτόν, το δείχνει αρκετά καθαρά η εξέλιξη συγγραφέων όπως ο Σανφλερί· αρχίζοντας από έναν ρομαντικό χαρακτηριζόμενο από παραδοξότητες και στοιχεία μιας μποέμικης ζωής, κατέληξαν να αντιλαμβάνονται τη λογοτεχνία ως πιστή και λεπτομερή απεικόνιση της σύγχρονης πραγματικότητας, αφού πέρασαν προηγουμένως από μια αναπαράσταση, μεταξύ κωμικού και γελοιογραφικού, της πιο ταπεινής καθημερινής πραγματικότητας, κατευθυνόμενοι ακόμα από μια ρομαντική τάση προς το εξαιρετικό και το εκκεντρικό. Ρεαλισμός των δημοκρατικών λοιπόν, αντίθετα προς τον ρεαλισμό των αστών όπως ο Φλομπέρ και οι αδελφοί Γκονκούρ, οι οποίοι ξεκινώντας από τον αισθητικό ριζοσπαστισμό της αισθητικής αρχής «η τέχνη για την τέχνη» (που ήταν κι αυτή ρομαντικής καταγωγής) έφτασαν σε μια λογοτεχνία, της οποίας η περιγραφική πιστότητα της πραγματικότητας υποτάσσεται και μερικές φορές διαψεύδεται από βαθιά εχθρότητα προς αυτή. Ο ρεαλισμός των καλλιτεχνών πεζογράφων είναι ένα κατηγορητήριο κατά της πραγματικότητας: η πολεμική τους, πολεμική αστών, πολέμιων του αστισμού, δεν περιορίζεται στην επίθεση εναντίον μιας τάξης αλλά κατηγορεί συνολικά την ανθρώπινη υπόσταση. Ο ν. υπήρξε απαισιόδοξος από τον ρεαλισμό: σε αυτόν όμως το αίσθημα του ανθρώπινου πόνου συνοδεύεται προοδευτικά από το αίσθημα της κοινωνικής αλληλεγγύης. Μέσα στο πολιτικό κλίμα της Τρίτης Δημοκρατίας ο ν. τοποθετείται στην πρωτοπορία: «η Δημοκρατία θα είναι νατουραλιστική ή δεν θα είναι» (Ζολά). Μέσα σε μια ατμόσφαιρα διανοουμένων, στην οποία κυριαρχούσε ο θετικισμός και όπου από το ένα μέρος γίνονταν ολοένα και περισσότερο αισθητές οι απαιτήσεις της δικαιοσύνης και της κοινωνικής οργάνωσης και, από το άλλο, κέρδιζε έδαφος η ιδέα μιας οργανικής ενότητας των ζώντων οργανισμών, μπόρεσε να επιβληθεί η πιο άκαμπτη αιτιοκρατία. Ο ν. αποτέλεσε την έκφραση του μέσου ανθρώπου του σύγχρονου κόσμου και έστρεψε την προτίμηση του προς μία ωμή και συμπαθητική εικόνα της ταπεινής και χυδαίας πραγματικότητας, τουλάχιστον στη μορφή που θα του δώσει ο συγγραφέας που ενσάρκωσε περισσότερο τον γαλλικό ν., ο Εμίλ Ζολά, ο οποίος με τον μεγάλο μυθιστορηματικό κύκλο των Ρουγκόν - Μακάρ, προσπάθησε να παρουσιάσει τη φυσική και κοινωνική ιστορία μιας οικογένειας την εποχή της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Ο ν. του Ζολά παρουσιάστηκε ως προσπάθεια επιστημονικής παρατήρησης των ανθρώπινων αντιδράσεων, δηλαδή με την αντικειμενικότητα και την αδιαφορία που μπορεί να έχει ο φυσιοδίφης μπροστά σε ένα ζώο ή σε ένα φυτό. Φιλοδοξία επιστημονισμού που στηρίζεται στην επέκταση των αρχών και των μεθόδων των πειραματικών επιστημών στη δημιουργική λογοτεχνία και εκφράζεται με την αρχή της tranche de vie (να απεικονίζονται δηλαδή αυθεντικά κομμάτια ζωής) και, στο πεδίο της ψυχολογίας, με την αναγωγή του χαρακτήρα σε ιδιοσυγκρασία (αυτό σημαίνει ότι η φυσιολογία διαμόρφωσε απόλυτα την πραγματικότητα). Από την άποψη αυτή ο πιο αντικειμενικός, ο πιο καθαρός νατουραλιστής από τους μυθιστοριογράφους της ομάδας είναι ο Γκι ντε Μοπασάν, ενώ ο πιο καλλιτέχνης ήταν ο Υισμάν, ο οποίος απομακρύνθηκε γρήγορα από τον ν. και στον οποίο από την αρχή ήταν αισθητή η επίδραση των αδελφών Γκονκούρ, που διακρίθηκε και στην περίτεχνη πρόζα του Ζιλ Ρενάρ· μέσα στο κλίμα του ν. εργάστηκαν άλλωστε διάφορες προσωπικότητες συγγραφέων, από τον Οκτάβ Μιρμπό (1850 - 1917) έως τον Αλφόνς Ντοντέ και τον Ζιλ Βαλές. Εκτός από τη δυνατή πνοή του επικού έργου του, ο Ζολά παρουσιάζει ενδιαφέρον και για τις λογοτεχνικές θεωρίες του. Η αισθητική του Ιπολίτ Τεν, που υπέτασσε τον κόσμο της τέχνης στη μονιστική αιτιοκρατία, οδήγησε το Ζολά να βλέπει την ανθρώπινη μηχανή, όπως τις άλλες μηχανές· οι πειραματικές μέθοδοι που είχε τελειοποιήσει στο ιατρικό πεδίο ο Κλοντ Μπερνάρ (Εισαγωγή στη μελέτη της πειραματικής ιατρικής, 1865) τον έκαναν να πιστεύει ότι το μυθιστόρημα μπορούσε να αποτελέσει ένα πείραμα ανάλογο με εκείνο που μπορεί να κάνει ένας επιστήμονας μέσα στο εργαστήριό του· χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή είναι το βιβλίο του Το πειραματικό μυθιστόρημα (1880) και άλλα δοκίμιά του. Οι θεωρίες του Προσπέρ Λικά (Φιλοσοφική και φυσιολογική μελέτη της φυσικής κληρονομικότητας, 1847-50) τον βοήθησαν να εξαφανίσει το συμπτωματικό και το αυθόρμητο από τη συμπεριφορά των ηρώων του μυθιστορήματος. Η κυριαρχία του Ζολά κράτησε στη Γαλλία περίπου έως το 1890. Το 1888 εκδηλώθηκε η ανταρσία των διαφωνούντων οπαδών, που εκφράστηκε με το Μανιφέστο των Πέντε. Οι θεωρίες του Ζολά άρχισαν να ακτινοβολούν στην υπόλοιπη Ευρώπη περίπου το 1880, χρονολογία των Βραδιών του Μεντάν, της περίφημης συλλογής διηγημάτων που συγκέντρωσε γύρω από τον Ζολά τα ονόματα των Μοπασάν, Υισμάν, Πολ Αλεξί (1847 - 1901), Ανρί Σεάρ (1851 - 1924), Λεόν Ενίκ (1851 - 1935). Στην Ιταλία πήρε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά με τον βερισμό. Στη Γερμανία ο ν. εκδηλώθηκε περίπου το 1885, ως λογοτεχνία της νέας γενιάς που αντιδρούσε στη νάρκη είτε στον συμβατικό ιδεαλισμό των πολλών. Ιδιαίτερα αδιάλλακτος είναι ο ν. της ομάδας Durch, που ιδρύθηκε το 1887. Αλλά η επιτυχία του ν. συνδέθηκε κυρίως στη Γερμανία - και στις Σκανδιναβικές χώρες, όπου υποστηρικτής των νέων θεωριών ήταν ο κριτικός Γκεόργκ Μπράντες - με το θέατρο: με την έννοια αυτή πρέπει να αναφερθεί το έργο του Χάουπτμαν. Στη Μεγάλη Βρετανία ο ν. μπόρεσε μόνο να τονίσει με απαισιόδοξη διάθεση ή να χρωματίσει με επιστημονική όψη, τις ρεαλιστικές τάσεις που είχαν μεγάλη παράδοση στην αγγλική πεζογραφία. Στη Ρωσία ο Γκόγκολ, ο Πιζέμσκι, ο Σαλτίκοφ εξήγησαν και, έως έναν βαθμό, προετοίμασαν την επιτυχία του Ζολά περίπου το 1880. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο ν. (που σημείωσε τη μεγαλύτερη άνθησή του στα πρώτα χρόνια του 20ού αι., αλλά του οποίου οι πρώτες φάσεις του διακρίθηκαν κατά το τέλος του 19ου αι.) είχε πολύ μεγάλη επίδραση στη διαμόρφωση συγγραφέων οι οποίοι πήραν μέρος, με τα έργα τους, στις μεγάλες κοινωνικές μεταβολές που προκάλεσε η γρήγορη ανάπτυξη του καπιταλισμού, από τον Χάμλιν Γκάρλαντ (1860 - 1940) έως τον Στίβεν Κρέιν, τον Φρανκ Νόρις, τον Τζακ Λόντον και τον Θίοντορ Ντράιζερ. Στην Ελλάδα ο Ζολά έγινε για πρώτη φορά ευρύτερα γνωστός το 1880, όταν ο Ιωάννης Καμπούρογλου μετέφρασε τη Νανά, (που μόλις τον ίδιο χρόνο είχε εκδοθεί στη Γαλλία). Οι καθαρολόγοι οπαδοί του αθηναϊκού ρομαντισμού αγανάκτησαν με το ριζοσπαστικό πνεύμα του Γάλλου συγγραφέα, οι νέοι όμως εκδήλωσαν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Εκπρόσωπος του ν. στην Ελλάδα μπορεί να θεωρηθεί ο Αντρέας Καρκαβίτσας με τον Ζητιάνο (1897), αν και πρέπει να αποκλείσουμε άμεση επίδραση του Ζολά στον Έλληνα συγγραφέα. Ο ν. του Ζητιάνου είναι αποτέλεσμα της πρόθεσης του Καρκαβίτσα να αναπαραστήσει μερικές δυσάρεστες πλευρές της ελληνικής ζωής στο ύπαιθρο, το οποίο τον ενδιέφερε άμεσα λόγω των έντονων λαογραφικών ενδιαφερόντων του. Εικαστικές Τέχνες. Ο όρος ν. χρησιμοποιείται γενικά από την κριτική για να δηλώσει την τάση της αντικειμενικής απεικόνισης της πραγματικότητας, που εμφανίστηκε σε διάφορες εποχές της ιστορίας της τέχνης. Αλλά με την ειδική ιστορική του έννοια ο όρος ν. εισήχθηκε στη γαλλική κριτική της τέχνης το 1862 από τον Καστανιαρί, για να επικρατήσει με τον καιρό και τελικά να αντικαταστήσει τον όρο ρεαλισμός, που χαρακτήριζε την καλλιτεχνική κίνηση της Γαλλίας μετά την Επανάσταση και ήταν ο άμεσος πρόδρομος του ν. Στις εικαστικές τέχνες ο ρεαλισμός, μετά την πρώτη ηρωική φάση του, εξελίχθηκε στον ν., που διατήρησε τις ίδιες αρχές της αλήθειας και της ειλικρίνειας, μετέβαλε τις καλλιτεχνικές αντιλήψεις του αιώνα και άνοιξε τον δρόμο στον ιμπρεσιονισμό. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του ευρωπαϊκού ν. ήταν ο Σαρλ ντε Γκρου και ο Κονσταντέν Μενιέ στο Βέλγιο, ο Γιόζεφ Ίσραελς και οι τοπιογράφοι της ολλανδικής σχολής της Χάγης, ο Λάιμπλ, ο Μέντσελ και οι τοπιογράφοι των σχολών της Βορπσβέντε και του Νταχάου στη Γερμανία. Μια σκηνή από το δράμα «Η ανάληψη της Αννέλας» του Γερμανού θεατρικού συγγραφέα Γκέρχαρτ Χάουπτμαν, του συγγραφέα που σημείωσε με το έργο του το θρίαμβο του νατουραλιστικού κινήματος στη Γερμανία. Χειρόγραφο του Εμίλ Ζολά από το μυθιστόρημα του «Το ανθρώπινο κτήνος».

* * *

ο

(φιλοσ.) αντίληψη σύμφωνα με την οποία δεν υπάρχει τίποτε εκτός από τη φύση, όλα τα όντα και φαινόμενα τού σύμπαντος είναι φυσικού χαρακτήρα, δεν υπάρχει τίποτε το υπερφυσικό και συνεπώς η γνώση εμπίμπτει στα όρια τής επιστημονικής έρευνας

2. (κοινων.) αντίληψη που θεωρεί τον άνθρωπο αποκλειστικά ως βιολογική, φυσική ύπαρξη, παραθεωρώντας ή και αγνοώντας την κοινωνική ουσία του

3. (ηθ.) αντίληψη κατά την οποία η ηθική ζωή είναι προέκταση τής βιολογικής ζωής

4. (αισθητ.) α) κίνημα τού τέλους τού 19ου και τών αρχών τού 20ού αιώνα που διακήρυσσε τη μεταφορά τών μεθόδων και κανόνων τής φυσικής επιστήμης στον χώρο τής αισθητικής

β) τάση απεικόνισης τής πραγματικότητας κατά τρόπο περιγραφικό, με όλες τις λεπτομέρειες, συχνά μη ουσιαστικές

5. λογοτ. λογοτεχνικό ρεύμα που δημιουργήθηκε στη Γαλλία μεταξύ 1860 και 1880 υπό την επίδραση τού ρεαλισμού τού Φλωμπέρ και τού θετικισμού τού Ταιν, εγκαινιάστηκε με τα μυθιστορήματα τών αδελφών Γκονκούρ, θεμελιώθηκε θεωρητικά από τον Εμίλ Ζολά και διαδόθηκε στη συνέχεια σε όλο τον κόσμο και το οποίο υιοθετεί στη λογοτεχνία τις μεθόδους τών φυσικών επιστημών, δηλαδή την λεπτομερή παρατήρηση και την απεικόνιση τής πραγματικότητας σε όλες τις εκφάνσεις της -οσοδήποτε αποκρουστικές κι αν είναι αυτές- με «πλήρη» αντικειμενικότητα, θεωρώντας το πρόσωπο τού μυθιστορήματος ως προϊόν αυστηρά προσδιορισμένο από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον.

[ΕΤΥΜΟΛ. Μεταφορά στην ελλ. ξεν. όρου, πρβλ. γαλλ. naturalisme < γαλλ. natural < λατ. naturalis (< λατ. natura «φύση» < λατ. natus < nascor «γεννιέμαι») + -ισμός].